Jarayon

About Jarayon

HARAKATDAN TOʻXTAGAN
JARAYoN QISSASI

Esse-muqaddima
«Aftidan kimdir Yozef K.ga tuhmat qilgan
chogʻi, axir u hech kimga yomonlik qilmagan, bi-
ron-bir nojoʻya ish ham sodir etmagandi, shunga
qaramay uni hibsga olishdi».

Kimdir hibsga olindimi, demak, hademay sud
jarayoni boshlanadi. Sud jarayoni asnosida,
odatda qandaydir haqiqatlarga oydinlik kiri-
tiladi. Asarning nomlanishi oʻquvchini birin-
chi navbatda shunday xayolga undaydi. U oʻzini
sud jarayoni haqidagi tafsilotlarni oʻqishga
chogʻlaydi. Biroq...
Yozef K.ning hibsga olinishi haqidagi xabar
bilan boshlangan «Jarayon» birinchi marta 1925
yili nashr etilgan boʻlsa-da, ayrim maʼlumot-
larga koʻra, u 1914–1915 yilda, boshqa maʼlumot-
larga qaraganda esa 1918–1919 yilda yozilgan.
Harqalay, Frans Kafka «Jarayon»ni yozganida
30–35 yosh orasida boʻlgan. Shu yoshdagi odam ha-
yotning bu qadar murakkab sinoatlarini qanday
qilib bir roman qahramoni timsolida mujassam
qila oldi ekan, – degan savol hali-hanuz dunyoda-
gi koʻplab adiblarni, mutaxassislarni, adabiyot
ixlosmandlarini qiziqtirib keladi, oʻyga toldi-
radi. Bahsga chorlaydi. Munozaraga undaydi.
Tugal yechim, tugal xulosa esa topilmaydi.
Bordi-yu topilganda, bordi-yu roman bir
oʻqishda koʻngilga, shuurga toʻlasicha jo boʻlib qoʻya
qolganida, uni ikkinchi, beshinchi, yettinchi mar-
ta oʻqish hojati qolmaganida «Jarayon» degan
asar Frans Kafka degan ismga qoʻshilib allaqa-
chon unutilib ketgan boʻlar edi.
«Jarayon» bir oʻtirishda, bir kechada oʻqiladi-
gan roman emas. Uni oʻqish xiyla qiyin. Bir bob
oʻqib, orqaga qaytishingiz, xayol qochib, oʻqiyotgan
tafsilotlaringizni tushunmay qolishingiz, gap
nima haqda borayotganini ilgʻashga qiynalib,
kalavaning uchini yoʻqotib qoʻyishingiz hech gap
emas. Jumla tuzilishi, gap qurilmasi, fikrni
ifoda etish uslubi ezmalikka, hatto mijgʻovlik-
ka moyil. Boshqacha, oʻzgacha, gʻalati.
«Oʻzgacha», «gʻalati» sifatlari «Jarayon»gagi-
na emas, adibning butun ijodiga eng ixcham va
loʻnda taʼrif deyish mumkin (adibning kunda-
liklarida «Yozganlarim ham gʻalati», degan jum-
la keladi). Gʻayritabiiy tasvir, gʻayritabiiy
odamlar obrazi. Chunki adibning, adib shaxsi-
ning, Frans Kafka degan inson zuvalasining
oʻzi gʻayritabiiy. Shularning mahsuli oʻlaroq,
yozuvchining badiiy tafakkuri gʻoyatda gʻayrita-
biiy ekanligidan ajablanmasak ham boʻladi.
Romanning boshlamasiga eʼtibor berdingiz-
mi? Hech bir kimsaga yomonlik qilmagan, hech bir
nojoʻya ishga qoʻl urmagan Yozef K.ni nima sabab-
dan hibsga olishdi? Shuning oʻzi gʻalatilikning
boshlanishi emasmi?
Shu gʻalatilik oʻquvchini maftun etadi, u maz-
kur savol javobini topaman, degan xayolda oʻqiy-
veradi, oʻqiyveradi. Javobdan esa darak yoʻq.
Ustiga-ustak sahna oshgani sayin savollarning
soni ortaveradi.